اهميت رودخانهها
رودخانهها نه تنها براي انسانها ، بلكه براي زندهماندن همه چيز و در همه جا مهم هستند. رودخانهها نه تنها براي تفريح كردن بلكه براي تأمين آب شرب، آبياري كشاورزي، توليد برق، حمل و نقل رودخانهايي (مثل رودخانه كارون)، تهيهي غذا و حمل آلودگيها (كه خوشبختانه يك قسمت از اين آلودگيها را ميتوانند پالايش كنند) مورد استفاده قرار ميگيرند. رودخانهها براي همه نوع گياهان و جانوران مهم هستند. رودخانهها به آبهاي زيرزميني نيز از طريق نفوذ آب از بستر خود كمك ميكنند تا هميشه آب كافي داشته باشند.
حوزههاي آبريز و رودخانهها
وقتي كه در مورد رودخانهها فكر ميكنيد، خيلي مهم است كه در مورد حوزههاي آبريز نيز فكر كنيد. حوزهي آبريز چيست؟ هر جا كه هستيد بايستيد و به سمتي نگاه كنيد كه هنگام بارندگي آب روي زمين به همان سمت ميرود. با اينكار شما در يك نقطهي حوزهي آبريز (از نوع شهري) نزديك به خانه خود هستيد و به سمت نقطهي انتهايي نگاه ميكنيد. حوزهي آبريز بخشي از يك خشكي است كه تمام آب بارش يافته و يا آب جاري شده در اين خشكي به يك نقطهي انتهايي برسند. حوزهي آبريز ميتواند به كوچكي يك جاي پا و يا به بزرگي يك كشور باشد. حوزهي آبريز مركزي ايران حدود دو سوم كل ايران را دربر ميگيرد. همچنين يكي از حوزههاي آبريز در استراليا كمي از كل مساحت ايران كوچكتر است. هر حوزهي آبريز بزرگ از چندين حوزهي آبريز كوچك تشكيل شده است. حوزههاي آبريز مهم هستند چراكه جريان آب و كيفيت آب يك رودخانه به تمام اجزاي داخل حوزهي آبريز و تأثير انسانها در آن دارد. با آنچه كه تعريف شد، ميتوان به اين نتيجه رسيد كه داخل حوزههاي آبريز جادهها، جنگلها و حتي شهرها نيز قرار دارند. مثلاً شهر تبريز داخل حوزهي آبريز آجيچاي (تلخه رود) ميباشد و يا اهواز داخل حوزهي آبريز رودخانهي كارون ميباشد.
جريان رودخانهها دائماً تغيير ميكنند
جريان آب دائماً در حال تغيير است، روزانه و حتي دقيقه به دقيقه اين تغيير ادامه دارد. البته، مهمترين عامل در اين تغييرات رواناب ناشي از بارندگي ميباشد. بارندگي باعث خواهد شد تا آب داخل رودخانهها بالا بيايد و برعكس، فقط هنگامي سطح آب در داخل يك رودخانه بالا ميآيد كه در نقاط مرتفع و بالايي يك حوزهي آبريز، بارندگي شده باشد. تقريباً ميتوان گفت كه اندازهي رودخانهها بستگي به اندازهي حوزهي آبريز آنها دارد. رودخانههاي بزرگ، حوزههاي آبريز بزرگ دارند؛ رودخانههاي كوچك نيز حوزههاي آبريز كوچكتر دارند. به همين صورت، ابعاد مختلف رودخانهها در برابر بارندگيها نيز عكسالعمل مختلف دارند. رودخانههاي بزرگ افزايش و كاهش سطح آب آرامتري نسبت به يك رودخانهي كوچكتر دارند. در يك حوزهي آبريز كوچك، سطح آب در رودخانه در عرض چند ساعت و يا حتي چند دقيقه افزايش و كاهش مييابد. اما در رودخانههاي بزرگ، روزها طول خواهد كشيد تا سطح آب بالا بيايد و روزها نيز بايد سپري شود تا سطح آب به حالت اوليه خود برگردد.
ذخيرهي آب شيرين: آب شيرين روي سطح زمين وجود دارد
يكي از بخشهاي مهمي كه در چرخهي آب وجود دارد و براي حيات انسانها ضروري است، آب شيرين موجود بر روي سطح زمين است. ميگوييد نه؟! خوب كافيست كه از همسايهتان، از يك گوجه فرنگي، از يك ماهي قزلآلا و بالاخره از يك پشهي مزاحم بپرسيد كه رودخانهها چقدر مهم هستند!! جريان آب سطحي شامل نهرها، آبگيرها، درياچهها، مخازن (درياچههاي ساخته دست بشر) و آب شيرين داخل تالابها هستند.
ميزان آب داخل رودخانهها و درياچهها با توجه به ورود و خروج آب آنها، متفاوت ميباشد. ورودي آب به آنها ميتواند از بارش، روانابهاي سطحي اطراف، نشت آب از آب زيرزميني به آب سطحي و انشعابهاي وارد شده به رودخانه در مسير آن باشد. خروجيهاي آب از درياچهها و رودخانهها نيز عبارتند از تبخير و ورود آب به آبهاي زيرزميني. همچنين انسان نيز براي مصارف مختلف آب را مورد بهرهبرداري قرار ميدهد. از طرف ديگر محل آبهاي سطحي نيز در طول زمان و مكان دچار تغيير ميشود.
آبهاي سطحي براي ادامهي زندگي
همانطور كه در عكس دلتاي نيل در مصر ديده ميشود، زندگي ميتواند حتي در صحرا با حضور آب سطحي (و يا زيرزميني) شكوفا شود. آب روي زمين حقيقتاً باعث پايداري و ثبات زندگي خواهد شد. وقتي آب سطحي به سمت پايين حركت ميكند، باعث ورود آب به آب زيرزميني خواهد شد و آبخوانها به وجود ميآيند. شايد فكر كنيد كه ماهيها ميتوانند در آب شور درياها زندگي كنند و نيازي به آب شيرين ندارند ولي اگر آب شيرين به اقيانوسها بازنگردد، بهدليل تبخير، آب اقيانوسها آنقدر شور خواهد شد كه حتي ديگر ماهيها نيز قادر به ادامهي حيات نخواهند شد.
آب شيرين به طور نسبي در دنيا كمياب است. فقط حدود ٣ درصد از كل آبهاي دنيا آب شيرين هستند و درياچهها و تالابهاي آب شيرين در دنيا فقط حدود ٢٩/٠ درصد از آبهاي شيرين در دنيا را تشكيل ميدهند. ٢٥ درصد از كل آب شيرين در دنيا در درياچهي بايكال در جنوب سيبري و در روسيه ميباشد. ٢٥ درصد ديگر آب شيرين در دنيا در درياچهي بزرگ ( كه شامل درياچههاي هورون، ميشيگان، سوپريور، اري و اونتاريو ميباشد) در مرز ايالات متحده و كانادا ذخيره شده است. رودخانهها تنها ٠٠٦/٠ درصد از كل آب شيرين در دنيا را شامل ميشوند. با اين شرايط ميتوان تصور كرد كه زندگي روي زمين زنده به چيزي است كه فقط يك قطره در يك ديگ است!
نفوذ: حركت به سمت پايين آب از سطح زمين به زيرزمين